Synagoga we Włodawie

Synagoga we Włodawie



Żydzi we Włodawie zaczęli osiedlać się w 2 poł. XVI wieku. W 1684 roku została tu wybudowana synagoga (drewniana?), a w latach 1764-1774 na jej miejscu postawiono murowaną świątynie, która istnieje do dziś. W 1939 roku 60% mieszkańców Włodawy była pochodzenia żydowskiego (9300/5600). Do gminy należały wówczas dwie murowane synagogi, dom modlitwy, dom kahalny, szkoła Talmud-Tora (szkoła religijna, finansowana przez gminę żydowską, dla ubogich dzieci i sierot), mykwa (basen z wodą o przepisowej pojemności, służący do rytualnych kąpieli oczyszczających, przez całkowite zanurzenie ciała), cmentarze. Na początku 1942 roku we Włodawie założono getto (2 razy) dla Żydów (zamordowani w obozie zagłady w Sobiborze).
Synagoga – 1764-1774. Murowana budowla w stylu późnobarokowym. Autorem projektu był prawdopodobnie Paweł Antoni Fontana. W 2 poł. XIX wieku dobudowano nad przedsionkiem drugą kondygnację. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali wnętrze i urządzili tu magazyn wojskowy. Po wojnie – do 1970 roku – także magazyn. Po remoncie – 1986 rok – Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego.
Bryła: fasada swoim układem imituje frontową elewację pałacową. Wysoką salę męską od strony zachodniej poprzedza przedsionek, pierwotnie parterowy, flankowany w narożach dwukondygnacyjnymi alkierzami. Od strony północnej i południowej znajdują się dwa babińce zwieńczone grzebieniastymi attykami. Sala męska i alkierze nakryte są łamanym dachem polskim. Pod koniec XIX wieku nad przedsionkiem dobudowano trzeci babiniec.
Wnętrze: Sala męska [obszerna sala modlitw], zagłębiona poniżej poziomu podłogi sieni, nakryta jest 9polowym sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, wspartym na czterech kolumnach o wysokich cokołach i stylizowanych jońskich głowicach. Między nimi stała kiedyś bima („miejsce podwyższone”; w synagodze podium z pulpitem do wykładania i odczytywania Tory). Pierwotne wyposażenie spłonęło w pożarze w 1934 roku; po pożarze sala modlitw otrzymała nowe wyposażenie, z którego do dziś zachował się neobarokowy aron ha-kodesz („święta skrzynia, szafa do przechowywania zwojów Tory, wbudowana we wschodnią ścianę synagogi, zwana także arką przymierza. Osłonięta była ozdobną zasłoną – parochet; i lambrekinem (kaporet)) wykonany w stiuku i polichromowany.
Nawiązuje on swoim programem artystycznym i ideowym  do dawnych, drewnianych, barokowych, rozbudowanych szaf na Torę. Program ideowy zawarty jest w symbolicznych wizerunkach ważniejszych części Świątyni jerozolimskiej, a także w tematyce służby świątynnej. W szczycie arki widzimy gryfy w roli cherubów, adorujące symboliczne tablice przymierza zwieńczone napisem „Korona Tory”. Oryginalne jest wykorzystanie formy tablic jako świetlika  okiennego, z którego „bije światło Tory”. Poniżej umieszczony jest wizerunek menory a nad nim tekst „Skłonię się ku świętemu przybytkowi Twemu, w bojaźni przed Tobą”. Po prawej stronie przedstawione są dłonie kapłańskie w geście błogosławieństwa i napis „Błogosławieństwo kapłańskie”. Po lewej stronie znajduje się kosz z owocami (symbol święta Szawout), z napisem – „Pierwociny owoców polnych”. Na przedzielającym kondygnacje fryzie widnieje napis "Roku (I przyjdzie dla Syjonu Zbawca, rychło jeszcze za dni naszych, amen) według zapisu skróconego”. W środkowej partii tekstu jest zaszyfrowany rok – 5696 według ery żydowskiej, czyli 1936 rok. U dołu, po obu stronach wnęki na rodały (zwój Tory do użytku liturgicznego, pisany gęsim piórem na arkuszach pergaminu, zszytych i nawiniętych na dwa ozdobne drewniane drążki), umieszczone są wizerunki instrumentów muzycznych, nawiązujących do służby lewitów w Świątyni oraz cytaty z Psalmu 150: „Chwalcie go zadęciem w róg, chwalcie go na harfie i cytrze”, „Chwalcie go bębnem i tańcem, chwalcie go na strunach i flecie”.            
Program plastyczny szafy na Torę koresponduje z treściami płaskorzeźb w medalionach, znajdujących się na sklepieniu. Te stiukowe polichromowane medaliony przetrwały z pierwotnego wystroju modlitewni. Umieszczone są w nich następujące wizerunki: symbole święta Sukot [Święto Szałasów/Kuczek; upamiętnia 40-letnią wędrówkę Żydów do Ziemi Obiecanej] (w skrajnych polach przy ścianie wschodniej); bocian walczący z wężami jako symbol pobożności pokonującej złe moce (w płd.-zach. rogu). W pozostałych kwaterach przedstawione są popularne w żydowskiej sztuce ludowej i mistyce zwierzęta o szerokiej symbolice (orzeł – symbol opatrzności bożej, jeleń – dążenie do pobożności).
BABIŃCE
Każda synagoga dzieli się na kilka części. Najważniejszą jest sala z szafą ołtarzową do przechowywania zwojów Tory. W tradycyjnej społeczności żydowskiej w pomieszczeniu tym mogli przebywać tylko mężczyźni. Dla kobiet wydzielano osobne modlitewnie nazywane BABIŃCAMI.
Ulokowane zazwyczaj były na galerii lub balkonie, albo po jednej lub obu stronach sali męskiej. Pierwsze wzmianki o oddzielnych modlitewniach dla kobiet pojawiły się w XIII wieku.
W budowanych później synagogach (dotyczy to także synagogi włodawskiej) jednocześnie z korpusem sali męskiej budowano oddzielne pomieszczenia dla kobiet. Lokalizacja owej części nie była ściśle określana. Nie przywiązywano większej wagi zarówno do wystroju jak i wyposażenia babińców. Musiały mieć jedynie niezależne wejście z zewnątrz i być połączone z salą główną w taki sposób, żeby kobiety nie mogły być widziane ani słyszane przez zgromadzonych w synagodze mężczyzn. Stąd też połączenie między babińcami a salą męską ograniczano zwykle do niewielkich, gęsto zakratowanych okienek pozostawionych w ścianie dzielącej oba pomieszczenia.




Bibliografia:
Kubiszyn Marta, Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011, s.428-434,
Trzaciński Andrzej, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin, s. 21-22.